Georges Perec – Het leven een gebruiksaanwijzing – 1978

Na 10 jaar gaan we voor de herinnering weer eens in de zomer naar het Frankrijk van de kindervakanties. Het is een mooi ogenblik om mijn vakantieboek tussen de ongelezen boeken te kiezen. Het leven een gebruiksaanwijzing van Georges Perec staat er sinds 1995. Toentertijd heb ik het meteen na aanschaf voor de helft gelezen en vermoedelijk wegens gebrek aan variatie teruggezet. Mijn digitale dagboeken gaan terug tot 1993 maar ik kan er niets over terugvinden. Blijkbaar kon ik toen in de jonge kinderenfase minder consciëntieus schrijven. Nu neem ik het boek vol goede moed mee maar ben niet geheel zeker of het dit keer wel zal lukken. Lezen blijft een riskante bezigheid zonder garanties.

Georges Perec (1936-1982) was een Frans auteur die van het experiment hield. Zijn uiterlijk geeft wel een goede impressie van zijn instelling. De mad professor van de literatuur. Hij werd in 1967 lid van de club OuLiPo (Ouvroir de Littérature Potentielle -Werkplaats voor potentiële literatuur ) waar geestverwanten als Raymond Queneau, Marcel Duchamp en Italo Calvino zichzelf schrijfbeperkingen opleggen om tot originele producten te komen.
In 1969 schreef hij de e-loze thriller La Disparition over de verdwijning van de letter e. In 1972 keert hij het om en schrijft Les Revenentes waarin de e de enige klinker is. (Ik begrijp niet hoe zulke romans vertaald kunnen worden.)
In 1978 komt hij na 9 jaar schrijven met zijn magnum opus: La Vie mode d’emploi.  Aan de hand van de kamers van een woongebouw in Parijs worden de interieurs en levens van de huidige en vroegere bewoners met overmatige nauwkeurigheid beschreven. Als in een legpuzzel zullen de de afzonderlijke hoofdstukken een groter geheel gaan vormen.

Het element gaat niet aan het geheel vooraf, het is nog recenter nog ouder, en het zijn niet de elementen die het geheel bepalen, maar het is het geheel dat de elementen bepaalt: de kennis van het totaal en zijn wetten, van het geheel en zijn structuur, kan niet afgeleid worden uit de afzonderlijke kennis van de samenstellende delen: dat betekent dat je een stukje van een puzzel drie dagen lang kan bekijken en alles over de vorm en kleur ervan kan menen te weten zonder een stap verder te zijn gekomen: het enige dat telt is de mogelijkheid dat stukje met andere stukjes samen te voegen, ………. (pag 202)

Het leven een gebruiksaanwijzing is een omvangrijk werk. Met  500 grote pagina’s van 500 woorden komen we uit op 250. 000 woorden. In 99 hoofdstukken beschrijft Perec steeds een andere kamer van het het pand in de Rue Simon Crubellier 11 in het 17de arrondissement in Parijs. Het is een groot fictief woongebouw uit 1875 met 10 bouwlagen: een kelder, 7 woonlagen en 2 zolderlagen waar vroeger de bedienden van de woonlagen woonden. Omdat er per laag 10 kamers zijn wordt de dwarsdoorsnede een schaakbord met 100 velden. Perec springt vervolgens, met een bekend schaakprobleem waarbij het paard niet 2 x op hetzelfde veld mag komen, door de kamers van de doorsnede. Alleen de kamer linksonder wordt overgeslagen en blijft onbeschreven. Voor de onwetende lezer lijkt de volgorde volkomen willekeurig.

Het werk staat bol van de beperkingen. Voor Perec begon met schrijven heeft hij 42 sets met 10 attributen samengesteld die beschreven moeten worden. Volgens de ordening van een Latijns Vierkant zijn ze vervolgens in de hoofdstukken terechtgekomen. Daarnaast moest hij ieder hoofdstuk een anekdote invoegen die plaatsvond tijdens het schrijven. Ook werden de namen van zijn vrienden van OuLiPo in verborgen vorm toegevoegd. Dit alles diende er toe de verbeelding van de schrijver te prikkelen en los te koppelen van de logische verhaallijn. Voor mij is het allemaal kennis achteraf. De Arbeiderspers of vertaler Edu Borger hadden best e.e.a. in een nawoord kunnen toelichten. Nu moet ik de uitleg vinden in de Engelstalige Wikepedia  bij de titel Life a users manual. De kennis van dit systeem doet toch een beetje afbreuk aan de magie van het boek. Perec wordt voor mij nu meer geplaatst bij de rationele rekenmeesters als Bach en niet meer bij de bevlogen gevoelsmensen als Händel.

Perec noemt het boek bewust een roman. Strikt genomen en theoretisch heeft hij natuurlijk wel gelijk. Met de term roman wordt een grote verscheidenheid aan vooral prozateksten aangeduid die overwegend van fictionele aard zijn en in omvang doorgaans het korte verhaal en de novelle overtreffen.  Maar een roman zonder ontwikkeling en dialogen is voor mij toch wel over het randje.  Je hoopt op een samengaan van de de afzonderlijke verhaallijnen in een groter geheel. Zoals de puzzel het totaalbeeld van de stukjes geeft. Dat gebeurt echter niet echt. Teveel personages worden aangestipt en blijven vervolgens onbenoemd en buiten schot. Want het paard mag maar één keer hetzelfde veld bezoeken.
De 99 hoofdstukken zijn verdeeld over 6 delen maar de ordening in het grote geheel is niet merkbaar. Vermoedelijk ben ik daardoor gestopt bij mijn eerste leespoging. Het boek wordt geen roman maar blijft een verzameling korte verhalen of essays over mensenlevens en woninginterieurs. De auteur wil teveel vertellen en houdt daardoor te weinig medeleven voor zijn personages over. Hij wordt beperkt door zijn zelfopgelegde beperkingen die hem juist de ruimte geven.

Het tijdstip van beschrijving is duidelijk en veelzeggend:  23 juni 1975 om 20:00. Dat is vlak na het overlijden van de bewoner Bartlebooth. Zijn levensverhaal is prominenter dan dat van de anderen mede omdat de randpersonages van zijn levensverhaal in het zelfde gebouw wonen. Als veel van Perec’s levensbeschrijvingen lijkt ook zijn leven in wezen gevuld met zinloze bezigheden. Maar dat valt te verwachten van een schrijver die het experiment boven het verhaal stelt. Perec’s wereldbeeld blijkt cyclisch, onder de kelder van het gebouw zit een onderwereld en als je nog dieper gaat kom je weer bij de normale wereld uit. Dit cyclisme is een remedie tegen de doelloosheid van het bestaan.

Bartlebooth is een miljonair die al op jonge leeftijd een levensbestemming heeft bepaald. Met de diensten van andere bewoners kan hij die taak volbrengen. Zo leert hij in 10 jaar van de schilder Valène aquarelleren. Reist hij met Smauft gedurende 20 jaar de zeehavens van de wereld af waarbij hij iedere 2 weken 1 aquarel schildert. Van dit werk wordt door Winckler een puzzel gemaakt van 750 stukjes. De puzzels stapelen zich op en Bartlebooth besteedt de volgende 20 jaar aan het oplossen van de puzzels. Weer iedere 2 weken 1 puzzel. De stukjes worden weer aan elkaar gelijmd en de papiernaden met kunsthars gedicht. Vervolgens wordt de aquarel van zijn ondergrond losgeweekt en op de plaats van creatie schoongewassen tot een wit vel papier. Zodoende blijft er als gepland geen enkel spoor over van 50 jaar levensactiviteit.

Ook Cinoc is typerend bezig. Hij was bij de Larousse Encyclopedie woordenverdelger om ruimte te maken voor nieuwe woorden. Als hij met pensioen gaat begin hij aan een woordenboek van vergeten woorden waar hij geen uitgever voor kan vinden.

Zo wonen er circa 50 personen in het pand. Eenzelfde aantal woonde er of wordt in een andere connectie beschreven. Het zal me niet verbazen als hun totaal exact 99 of 100 is. Teveel dus om te onthouden of hier te beschrijven. De personages worden trouwens op dezelfde manier omschreven als de meubels en andere inrichtingselementen zoals de schilderijen, de snuisterijen, de wandbekledingen en vloerbedekkingen. Het is dus zeker een roman voor verzamelaars of antiquairs, Ieder attribuut wordt nauwkeurig bekeken en gedetermineerd. Vandaar ook dat het boek begint met een motto van Jules Verne’s roman Michel Strogoff : Geef je ogen de kost, kijk.
Perec toont aan dat kennis van zaken het leven wel degelijk verrijkt. Maar ook dat de fantasie dicht op die kennis volgt. Sommige levens (als over de vijfling Trévins) worden als waar verkondigd maar blijken dan toch volledig gefantaseerd. Een roman over de geschiedenis is het daarom niet. Want hoewel de voorvallen in de mensenlevens mooi zijn beschreven geven ze geen garantie voor hun werkelijke waarheid.
Heel subtiel ontkracht Perec daarmee zijn ongetwijfeld gigantische kennis. Hij speelt liever een kat en muis spelletjes met zijn lezer dan dat hij zijn autoriteit uitspeelt.  Soms gaat hij te ver en zijn de bijverhalen net even te groot en te detaillistisch. Een business-plan met filosofie van een nieuw op te zetten globale hotelketen van 24 hotels leest prettig weg maar leidt toch af van het hoofddoel. Het woongebouw met zijn bewoners en hun interieurs zouden genoeg stof moeten bieden om leidend te zijn. Want de diversiteit van de mensenlevens en hun voorkeuren blijkt verbluffend. Dat is de grootste les die uit het boek geleerd kan worden.

Searching for the rue Simon-Crubellier: http://www.youtube.com/watch?v=WE_zH3D0mNM

In mijn kast staat een soortgelijk ongelezen boek dat op een Spanje vakantie wacht. Rayuela, een hinkelspel van Julia Cortázar uit 1963 is ook een literair experiment . De opeenvolging van de 155 hoofdstukken is niet strikt voorgeschreven. Je mag de boekvolgorde aanhouden en eindigen bij hoofdstuk 56. Als alternatief leespad is na ieder hoofdstuk aangegeven aangegeven wat het volgende hoofdstuk is. Of je kunt gewoon zelf kriskras door het boek grasduinen. Ik weet niet meer welk leespad ik heb gekozen. De bladwijzer van een fotoproefstrookje met mijn toen 3 jarige (?) neef Poul zit op pagina 108.