Kunstwerken geven ons dankzij hun ondefinieerbare kwaliteiten onverwachte inzichten. Daardoor is kunst ook zo moeilijk te categoriseren. De meest eenvoudige is de verdeling in goede en slechte kunst. Daarna volgt de meer objectieve chronologische volgorde. Dat lukt altijd en het geeft inzicht in de de originaliteit van de kunstenaar. Ook de indeling op artiestennaam is eenduidig en goed te doen. Maar daarnaast wil je nog andere verbanden onthullen en nieuwe invalshoeken faciliteren. Bij de ordening van mijn films wordt het probleem duidelijk. Om ruimte te winnen bewaar ik de dvd schijfjes in envelopjes in een lade gesorteerd op regisseur (=artiest). De omslaghoesjes zitten in chronologische volgorde in een hangmap. Voor de administratie is er een Acces database waarin via de filmtitel de regisseur en datum bepaald kan worden. Als extraatje kun je in die database ook selecteren op creatie- en aanschafdatum. Een zoeksleutel op genre is er nog niet aan toegevoegd. Dat is best een gemis want het is leuk om te weten hoeveel westerns er zijn en die vervolgens te rangschikken. Mijn denkwerk over de genre indeling liep echter voortdurend vast op de overlappingen. Vooral de overgangen van drama naar komedie en feelgood zijn lastig te bepalen. Ook zijn sommige als komedie bestempelde films helemaal niet leuk en juist grote drama’s. Meerdere genre’s aan een film koppelen geeft problemen met het filteren. De problemen zijn voor de toekomst en om nu toch ergens te beginnen start ik gewoon heel pragmatisch bottom up bij de genres die wel duidelijk zijn. Wie weet komt van het een het ander en vullen de gaten zich vanzelf op.
Het hoofdgenre Muziek blijkt al snel uiteen te vallen in een aantal (sub)categorieën: opera, musical, concertregistraties, muziekdocumentaires en verhalende muziekfilms. De concertregistraties en documentaires heb ik niet dus daar ben ik snel mee klaar. Opera valt weer uiteen in live registraties en verfilmingen. Bij de verhalende muziekfilms zijn ook 2 duidelijke subcategorieën: de biopics die handelen over een bestaande artiest en de muziekgenrefilms die een karakterisering geven van een muzieksoort. Over de indeling van musicals ga ik nadenken als ik daar aan toe ben. Nu houd ik het erop dat er sprake is van een musical als er wordt gedanst en/of gezongen en hij niet behoort tot de overige categorieën.
De muziekgenrefilms zijn de leukste muziekfilms. Ik heb er teveel om in één blog te vatten. Ze worden dus steeds per 5 beschreven en het is een mooie gelegenheid om ze in toevallige volgorde weer te bekijken. Want het is onmogelijk om er een rangorde aan mee te geven.
Rock Star – Stephen Herik – 2001
Rock Star gaat over de heavy metalmuziek en het zalige bandgevoel van het lekker samen een partijtje herrie maken. Mark Wahlberg kan zijn fan zijn voor metalband Steeldragon aanstekelijk overbrengen. Hij zingt in een tribute band en mag zowaar promoveren naar de werkelijke band. Zijn vriendin Jennifer Aniston deelt in de vreugde maar kan het leven ‘on the road’ niet accepteren. Ze wil geen groupie zijn en kiest voor haar eigen maatschappelijk carrière. Mark geniet korte tijd van wine, women and song maar kan het hectische leven ook niet vol houden en keert ‘eind goed al goed’ terug naar zijn lieve vriendin. Met een budget van $50.000.000 is een indrukwekkend gedetailleerd tijdsbeeld van de jaren 80 gefilmd. Mark Wahlberg wordt op den duur een veelzijdiger acteur dan je op eerste gezicht zou verwachten.
Velvet Goldmine – Todd Haynes – 1998
David Bowie meets Citizen Kane. Christian Bale onderzoekt als Joseph Cotten de mysterieuze verdwijning van een glamrock legende Brian Slade. Jonathan Rhys Meyers speelt die Brian Slade die denkt dat hij Maxwell Demon is zoals David Bowie opging in zijn Ziggie Stardust. Ewan McGregor is Curt Wild die erg lijkt op Iggy pop. De bekende hits worden prachtig uitgevoerd maar het is heel jammer dat Bowie zijn liedjes niet wilde afstaan. Hij had ook filmplannen en wilde ze bewaren voor zijn eigen nooit gemaakte biopic. Todd Haynes moet zich nu beperken tot het werk van Roxy Music, Cockney Rebel en Marc Bolan. Een ander voordeel van een coöperatieve Bowie zou een ruimer budget zijn geweest. De film lijkt nu soms teveel op een televisiefilm die wel origineel is maar niet voldoende middelen heeft om ruim uit te pakken. Bij de indrukwekkende kostuums van Sandy Powell is de beperking niet merkbaar, ze kreeg er zelfs een Oscar nominatie voor.
The Fighting Temptations – Jonathan Lynn – 2003
Heel vreemd dat een Engelse regisseur in zo’n ongecompliceerd gospel feest alle cliché’s heerlijk schaamteloos en vrolijk kan uitbeelden. De New Yorkse praatjesmaker Cuba Gooding jr. keert voor de begrafenis van zijn tante terug naar zijn geboortestad in Georgia. In de erfenis is bepaald dat hij zijn aandelenpakket alleen kan ontvangen als hij het met het plaatselijke gospelkoor de grote gospelkoorwedstrijd wint. Hij stelt een zeer veelzijdig koor samen van local dropouts/kappersklanten en jailbirds.Het wordt helemaal een feest als hij ook nog zijn jeugdliefde Beyoncé kan strikken. Natuurlijk is het verhaal voorspelbaar en verschijnen er veel beren op de weg. Ze gaan uit een onmogelijke positie de wedstrijd winnen met mooie inventieve gospelmuziek. Beyoncé was met 21 als zangeres al beroemd van Destiny’s Child en zet hier haar eerste schuchtere maar ook betoverende acteerstappen. Met een budget van $15 miljoen is toch heel wat leuks geproduceerd.
Almost Famous – Cameron Crowe – 2000
We volgen door de ogen van een 15-jarige rockjournalist de tour van de Amerikaanse hardrockband Stillwater. De jongen komt onder de vleugels van Kate Hudson en haar groupies die zichzelf eufemistisch Band Aid noemen. De cynische, meer ervaren journalist Seymour Hofman staat hem bij met advies en brengt hem in contact met Rolling Stone. Het verhaal speelt in de bleusrockscene van Lynyrd Skynyrd/Allman Brothers Band/CSNY. Het is 1973 en we zijn in de nadagen van de hippie periode aanbeland. De tourbus is gevuld met strijd over de hegemonie in de band, alcohol en alle soorten drugs. Het goedbedoelde amateurisme loopt ten einde, de managers nemen de macht over en gaan voor het grote geld. Dankzij zijn potentiële publicatie in de Rolling Stone praat iedereen met de jonge journalist. Niets is zo promotioneel als een cover artikel in het grootste muziekblad. Frances McDormand speelt de overbezorgde moeder die thuis zit en haar zoon telefonische van advies voorziet. Regisseur Cameron Crowe put uit zijn eigen ervaring als journalist voor de Rolling Stone op tour met de Allman Brothers Band. Voor $60 miljoen is al snel een goed tijdsbeeld van de seventies te maken en Crowe maakt bijna meer een normale speelfilm dan een muziekgenrefilm.
Inside Llewyn Davis – Coen Brothers – 2013
De Greenwich Village folk scene wordt vlak voor de doorbraak naar een groter publiek in de winter van ’60/61 tot leven gebracht. Het is geen romantische wereld en we volgen singer/songwriter Llewyn Davis op zijn tocht langs spaarzame optredens en uitzichtloze perspectieven. Hij heeft geen eigen woning en bedelt zijn slaapplaatsen op de bank bij zijn vrienden aan elkaar. Acteur Oscar Isaac is een natural en Carey Mulligan is opnieuw het broze meisje dat wel gelooft in zijn kunnen maar wanhopig wordt van zijn vrijblijvendheid. De film geeft met zijn rokerige pastelkleuren van cameraman Bruno Delbonnel en een troosteloos beeld van een zwervende en voortploeterende muzikant. Dit is zeker geen ode aan de inspirerende en blijmoedige Greenwich Village folkore. Als laatste beeld zien we een schaduw van Bob Dylan die het podium van Llewyn overneemt. De acteur Oscar Isaac kan verbluffend mooi zingen en goed gitaarspelen. We zien hem regelmatig met zijn gitaarkoffer over verlaten straten lopen zoals Bob Dylan staat afgebeeld op de hoes van Freewheeling Bob Dylan. De rol heeft Oscar Isaac ook als acteur bekendheid gebracht en indirect op de kaft van het Hollywood 2015 nummer van Vanity Vair gebracht. De Coen Brothers hebben voor een luttele $11 miljoen een intiem tijdsbeeld geschapen die vooral draagt op het gedegen musiceren van Oscar Isaac.
Walk Hard – The Dewey Cox Story – Jake Kasdan – 2007
Scenarist Judd Apatow schreef een biopic over een gefingeerd Amerikaans muziekidool Dewey Cox (John C. Reilly). Hij leefde in de laatste helft van de vorige eeuw en volgde met zijn muziekstijl steeds de heersende trends. De absurde humor van Apatow leidt soms af van de muziek die erg mooi en origineel klinkt. Dewey Cox begint als Johnny Cash, transformeert naar Roy Orbison, zingt een duet met Jenna Fischer als George Jones en Tammy Wynette, wordt een folky als Bob Dylan voor hij met de Beatles naar India gaat. Weer terug in Amerika overlaadt hij zijn muziek met Phil Spector overdaad en eindigt als een tweede David Bowie. Hij trekt zich terug uit de muziekwereld en maakt vlak voor zijn dood een unplugged comeback. Een eventfull leven met 3 huwelijken en heel veel drugs. De muziek is treffend maar John C. Reilly blijft de simpele malloot die hij vaker speelt en wordt daarmee nooit echt een geloofwaardige muzikant.
Across the Universe – Julie Taymor – 2007
Across the Universe is een dappere poging van regisseuse Julie Taymor om een tijdsbeeld te herscheppen aan de hand van de late Beatles liedjes. Ze integreert ze naadloos in de dialogen en laat ze door de acteurs zelf zingen. Het verhaal speelt in de hippietijd aan het eind van de jaren ’60. De Liverpoolse fabrieksarbeider Jude (Jom Sturges) gaat naar Amerika om zijn verdwenen vader te zoeken. Hij ontmoet daar collegegirl Lucy (Evan Rachel Wood) wiens vriend in Vietnam is gestorven. Natuurlijk worden ze prompt verliefd, krijgen vanzelfsprekend ruzie en vinden elkaar weer in de prachtige climax bij een dakconcert waar Jude ‘All you need is love’ zingt. Taymor wil teveel om een perfecte film te kunnen maken. Ze bekijkt het tijdsbeeld van de jaren ’60 met de gevoeligheid van het heden. Ze is vooral geslaagd vanwege de keuze voor jonge onbekende acteurs. Evan Rachel Wood is 20 maar ziet eruit als 17, Jim Sturgers is 26 en lijkt 20. Ook de rest van de cast is zeer de moeite waard. Dana Fuchs speelt een Janis Joplin zangeres, Martin Luther McCoy lijkt een kruising van Richey Havens en Jimmy Hendrix en Joe Anderson zou zo voor een jonge Brad Pitt in kunnen vallen. Opvallend is hoe de Vietnamoorlog op de achtergrond speelt waarin naar huidige maatstaven een onwaarschijnlijk groot aantal van 500.000 Amerikanen vochten. Met haar grote budget van $ 45 miljoen heeft Taymor een rijk gedetailleerd psychedelisch beeld gemaakt en de overbekende Beatles liedjes nieuw leven ingeblazen. Zoals alleen film een wereld vanuit het niets kan creëren. Eigenlijk zit Taymor met haar film precies op het overgangsgebied van muziekgenrefilm naar musical.
Hustle & Flow – Craig Brewer – 2005
Pooier Terence Howard leeft met zijn 3 bitches in een rommelig huishouden. Hij is heer en meester en duldt geen tegenspraak. Eyvette (midden) komt in opstand en wordt meteen met kind en al uit huis gezet. Als hij op een speelgoedkeyboard van een ander kind speelt ontdekt hij de muziek. Even later wordt hij tot tranen geroerd als hij met Nola (rechts) de opnamen van een klassiek geschoolde gospelzangeres bijwoont. Langzamerhand wordt er thuis een opnamestudio ingericht en ontstaan de eerste rapteksten. Nora betaalt de microfoon in natura. Voor een hit is een hook nodig en de zwangere Shug (links) zingt verlegen haar eerste backingvocal. Als hij zijn muziekcassette wil laten horen aan een jeugdvriend die een bekende rapper is, krijgen ze ruzie. Howard kan zijn drift niet beheersen en moet na een vechtpartij de gevangenis in. Nola krijgt de leiding van het muziekbedrijf en ze promoot de muziek zo doeltreffend bij radiostations dat als Howard vrij komt hij een bekende rapper is. Niet de muziek maar het milieu en het creatieproces staan centraal. Heel mooi hoe de harde relaties van de huisgenoten verzachten doordat ieder een taak krijgt. Zo levensecht gefilmd dat ik vergeet dat het acteurs zijn die een spel spelen. Zelfs Isaac Hayes wordt volkomen geaccepteerd in zijn rol als barkeeper. De film kreeg een Oscar voor beste filmsong en een nominatie voor de hoofdrol van Terence Howard. Het is de eerste van 3 muziekfilms die zijn geschreven en geregisseerd door Craig Brewer (1971). Budget $8 miljoen. Boxoffice USA $22 miljoen.
Bandslam – Todd Graff – 2009
Todd Graff heeft een wonder verricht door met zijn Grandslam een originele film te maken van een afgezaagd feelgood college verhaal. De nerd Gaelen Connell schrijft denkbeeldige brieven aan David Bowie en wordt op school weggepest. Op zijn volgende school valt hij onverwacht door zijn muziekkennis in de gratie van de populaire cheerleader Aly Machalka. Hij wordt manager van haar band en breidt het geluid uit met cello, piano en blazers tot een Arcade Fire ensemble. Ook de bandnaam wordt aan de tijd aangepast: ‘I can’t go on, I’ll go on’. Hij leert een timide maar knap vriendinnetje Vanessa Hudgens kennen bij een klassenproject. De band ondervindt natuurlijk de nodige tegenslagen op weg naar de grote Bandslam scholenwedstrijd. De cheerleader valt vanwege het overlijden van haar vader uit en het vriendinnetje kan onverwacht ook zingen en gitaar spelen. Ze winnen de wedstrijd niet maar krijgen wel een contract van de echte David Bowie.
De film is geen hoogvlieger maar je kunt wel heerlijk ongecompliceerd de helende werking van de muziek ondergaan. En genieten van leuke meisjes met stoere Gibsons Flying Vee gitaren en de pinnige Lisa Kudrow (Friends) die al in de moederrollen is aangeland. David Bowie deed mee vanwege Graffs eerste film Camp. Jammer dat het ruime budget van $20 miljoen vanwege verkeerde marketing niet is terugbetaald.
Black Snake Moan – Craig Brewer – 2007
Black Snake Moan is zoveel meer dan een muziekgenre film. Craig Brewer heeft zijn kunstje van Hustle & Flow (2005 zie boven) herhaald en opnieuw een multi-genre film gemaakt waarin 2 kapotte levens worden geheeld door de blues. Het zijn van die films waarin alles klopt en betekenis heeft en die je de overtuiging geven naar je mooiste film ooit te kijken. Het white trash en sexverslaafde meisje Christina Ricca wordt verlaten door haar door angststoornissen bezeten vriend Justin Timberlake. Na een avond van sex en drugs wordt ze bewusteloos achtergelaten voor het huis van de arme door zijn vrouw verlaten boer Samuel Jackson. Hij ontfermt zich over haar en moet haar letterlijk aan de ketting leggen om het vluchten te voorkomen. Langzaam groeit het onderlinge vertrouwen en haar gezondheid. Voor het zuiden van de USA is het natuurlijk heel gevaarlijk voor een oude zwarte man om een blank meisje gevangen te houden. Als Timberlake terug komt dreigt hij met geweld maar hij wordt gestopt en de film eindigt met een huwelijk tussen Justin en Christina en een nieuwe relatie voor Samuel. Hij heeft voor de film gitaar leren spelen en dit na de opnamen doorgezet. De soundtrack bestaat uit heerlijk ruige elektrische swampblues die de zwarte bezoekers van het flophouse in extase brengt. Onvoorspelbaar wat er zoal in de uitverkoopbak van de plaatselijke Blokker te vinden is. Budget $15 miljoen, boxoffice $10 miljoen.
Een Nobelprijs is toch maar mooi een Nobelprijs. Je krijgt er een plaatsje mee in een illuster gezelschap. De Nobel Literatuur prijs is de enige mondiale literatuurprijs en daarom onderscheidend. Het is altijd spannend wie er wint en welke nieuwe schrijversnaam zich in het geheugen grift. Aan de dichters zal ik me na Derek Walcott niet meer wagen. De onbekende romanciers komen wel op mijn wenslijstje voor als er gekocht of gekregen gaat worden. De Nobelprijs kiest vaak voor maatschappelijk verantwoorde thema’s. In dat kader hebben ze met Mo Yan een geslaagde keuze gemaakt. Om met de woorden van het comité te spreken: Hij versmelt in zijn volksverhalen het verleden en heden met een zinsbegoochelend realisme. Mo Yan wordt bijna de Japanse variant van Haldor Laxness (1902-1998) die met zijn epos Onafhankelijke Mensen (1935) de IJslandse situatie duidt.
Tot aan de Nobelprijs van 2012 had ik nog nooit van Mo Yan (莫言 – 1955) gehoord. Hij was al wel heimelijk tot me gekomen via Zhang Yimou die zijn film Het Rode korenveld (1987) op de boeken van Mo Yan baseerde. Het was een arthousehit van jewelste die niet over het hoofd kan worden gezien. De verhaal van de film speelt zich af op het platteland van China. Maar dan veel vroeger in de geschiedenis en nog voor het communisme zijn verwoestende uitwerking had.
Mo Yan is met zijn eenvoudige stijl een product van dat communisme dat in de culturele revolutie alle intellectuele kunst uitbande. Zijn naam is een pseudoniem en betekent Spreek Niet. Hij maakt hiermee kenbaar dat een schrijver in China niet veel mag zeggen. Na een korte schoolperiode werd Mo Yan schaapsherder. In 1976 gaat hij in het leger en na de Culturele Revolutie werd zijn schrijftalent opgemerkt. Naast het schrijven vertaalde hij Faulkner en Marquez die hem beïnvloedden. In 1984 publiceert hij zijn eerste werk. Er volgt een serie sociale romans met bedekte maatschappijkritiek. Kikkers is zijn 11de roman naast verzamelingen korte verhalen en ander schrijfwerk.
In een aantal brieven aan de oude schrijver Yoshihito Sugitani vertelt Drafje over zijn leven en dat van zijn tante die gynaecologe is. Drafje is even oud als Mo Yan en geeft een speels beeld van de simpele boerenbevolking in de tweede helft van de 20ste eeuw. De tante is een pionier en voert als eerste op een wetenschappelijke wijze bevallingen uit. Al heel snel wordt zij verantwoordelijk voor de 1- kindspolitiek en moet ook de nodige abortussen uitvoeren. Drafje trouwt de eigenzinnige Renmei en ze krijgen een dochter. Na 2 jaar wil Renmei nog een kind en laat haar verplichte spiraaltje verwijderen. Ze wordt zwanger en Drafje wordt als militair ter verantwoording geroepen. Hij moet het goede voorbeeld uitdragen en zijn vrouw tot abortus bewegen. Zo niet dan dreigt ontslag en opzegging van zijn partijlidmaatschap. Zijn vrouw vlucht naar haar ouders en tante moet met haar ordedienst de partijpolitiek handhaven. Ze dreigt eerst met vernieling van de huizen van de buren en pas als de familieboom wordt ontworteld geeft Renmei zich over. Als tante haar aborteert sterft ze onverwacht aan een interne bloeding. Drafje wordt na enige tijd overgehaald om met de assistente van tante te trouwen. Zelfs tijdens de huwelijksnacht praten ze over tantes speurtocht naar een zwangere voortvluchtige. Dat is het ogenblik dat ik het lezen niet meer wil volhouden en resoluut stop op pagina 200 van de 409. Door het voortdurende gekeuvel van Mo Yan wordt mijn dagelijks leefplezier te veel ingeperkt. Jammer dat ik niet heb ontdekt waar de titel kikkers op slaat.
Mo Yan heeft bijna een jeugdboek geschreven. Dit is geen grote literatuur waar je in kan leven. We krijgen een ondubbelzinnig beeld van een heldere en exotische wereld. Volgens een recensie op de omslag vindt dagblad Trouw dat Mo Yan ‘barok, vet en voluit’ schrijft. Het lijkt wel of ik een totaal ander boek heb gelezen. Was het maar waar dat we een ‘Chinese Cartarescu’ te pakken hadden. Voor mij is de roman niet veel meer dan een verzameling alledaagse notities van het pragmatische hoofdpersonage over zijn leven en dat van zijn tante. Met geen enkel personage heb ik me kunnen associëren. Alleen door de vreemde verre wereld werd het een beetje interessant. Geen ontknopingszin is op mijn bladwijzer genoteerd.
Mao Tse-tung heet tegenwoordig Mao Zedong (1893-1976). Hij was van 1935 tot aan zijn dood leider van de Communistische Partij in China. Die partij kwam in 1949 aan het eind van de burgeroorlog aan de macht. Ze veranderde in 1954 de grondwet zodat hun leider absoluut heerser werd. Die nieuwe grondwet omschreef China als een socialistische volksrepubliek en alles werd in het werk gesteld om dat doel te bereiken. In 1958 begon de Grote Sprong Voorwaarts om een moderne, zelfvoorzienende en gecollectiviseerde natie te creëren die op mondiaal gebied een supermacht was. Onafhankelijke boerenbedrijven werden afgeschaft en samengevoegd tot volkscommunes. In 1966 bundelde men Mao’s uitspraken in het Rode Boekje dat de inspiratiebron werd voor De Rode Garde die de Culturele Revolutie op gang bracht. De voornamelijk jonge gardisten vernietigden het culturele erfgoed van het oude China en zagen in iedere intellectueel een verrader van het communisme. Ze vernederden en vermoordden hun eigen leraren en zelfs hun ouders waren niet veilig. Bij de zuiveringen kwamen 40 tot 70 miljoen Chinezen om. Ondanks dat enorme aantal baarde de bevolkingsaanwas de regering grote zorgen en in 1979 werd de 1-kindpolitiek ingevoerd. Een echtpaar mocht slechts één kind krijgen en een tweede werd strafbaar gesteld. Alleen boeren mochten na 8 jaar een tweede kind nemen mits het eerste een meisje was. Het doel om de bevolkingsgroei af te remmen werd bereikt en het geboortecijfer werd gehalveerd. De laatste tijd voorziet het bewind echter een vergrijzing en daarmee een chronisch tekort aan arbeidskrachten. Het beleid is afgezwakt en nu mag een gezin 2 kinderen hebben als één van de ouders zelf een enig kind is.
Zie voor Halldor Laxness:
Mary Renault (1905-1983) opende met haar 2-delige Alexander de Grote roman mijn ogen voor de antieke wereld. Het historische verhaal in Vuur uit de hemel (1969) en Alexander de Grote (1972 – The Persian Boy) is een grandioze avonturenroman. De 18-jarige koning van Macedonië valt in 334 BC met een legertje van 30.000 man Perzië binnen. Door zijn revolutionaire falanx tactiek verslaat hij iedereen die op zijn weg komt. Alexander verovert het totale Midden Oosten, Egypte en eindigt in India. Op 33-jarige leeftijd sterft hij in 323 BC in Babylon als heerser over de toen bekende wereld. Ik heb de 730 pagina’s van Renault’s roman in een adem uitgelezen en amper iets gemerkt van de homo-erotische lading. De eerste indruk laat vaak de diepste sporen na maar zet ook aan tot meer. Marguerite Yourcenar (1903-1987) schreef haar Hadrianus gedenkschriften (1952) over de Romeinse keizer Hadrianus (76-117-138). Gore Vidal (1925-2012) pakte voor zijn roman Julian (1964) de Romeinse keizer Julianus (360-363). Beide werken hebben ook sterk homofiele accenten. Robert Graves (1895-1985) is vooral bekend vanwege de tv serie uit de jaren 70 die van zijn roman I Claudius (1934) is gemaakt. Het was spraakmakend en pikante televisie met veel bloot, bruut geweld en een stotterende keizer. Graves schreef veel meer over de antieke wereld. In zijn Count Belisarius (1938) volgen wij de campagnes die de generaal in 6de eeuw voor het Byzantijnse rijk maakte. Daarna las ik toch ook maar onze eigen Louis Couperus die opnieuw een homo erotische roman over een Romeinse Keizer schreef. Hij was er vroeg bij en publiceerde in 1905 De berg van licht over keizer Antonius (218-222) die zich de wellustige zonnegod Heliogabalus waant. Met Norman Mailer en zijn Ancient Evenings (1983) over Egypte kreeg ik een beetje genoeg van het fictionele verleden en stapte over naar de harde geschiedenis van Theodor Mommsen (1817-1903) wiens weergaloze 2-delige Romeinse geschiedenis de opkomst van het Romeinse Rijk behandelt. Volgens hem moesten ze hun gebied alleen maar uit lijfsbehoud uitbreiden tot een wereldrijk. De ondergang van het Romeinse Rijk wordt beschreven in The history of the Decline and Fall of the Roman Empire (1776) van Edward Gibbon (1737–1794). Mijn overmoedige voornemen tot lezen wacht nog steeds op uitvoering. Je zou het alleen al vanwege de prachtige titel willen doen.
Voor John Williams maak ik een uitzondering en keer terug naar de geschiedkundige roman. Zeker ook omdat ik dan na Stoner (1965) en Butchers Crossing (1960) met de laatste van zijn romans het hoofdstuk John Williams kan afsluiten. Augustus is zijn laatste roman waarmee hij in 1973 (gedeeld met Chimera van John Barth) de National Book Award won. Daarmee was het ook lange tijd zijn succesvolste roman tot de volgorde omdraaide door de heruitgave van Stoner in 2006. Ik lees in het Nederlands vanwege de volgende erg mooie omslag van Lebowski uitgeverij en ga dus niet meer meemaken hoe John Williams werkelijk schrijft.
Met Augustus heeft Williams bijna een hagiografie voor de eerste Romeinse keizer geschreven. De man met het zwakke gestel en de grote wilskracht kan bijna niets verkeerd doen. Hij komt met veel politiek vernuft aan de macht en bestuurt vervolgens als dictator de totale wereld. Daarnaast vindt hij ook ook nog tijd om met zijn dochter Julia te spelen en als gelijke met zijn vrienden te converseren. Alleen zijn echtgenoten en de vrouwen in het algemeen komen er bekaaid af. Ze dienen voornamelijk voor het smeden van huwelijkse politieke banden en om de opvolging veilig te stellen.
John Williams vertelt zijn verhaal in een verzameling brieven die zijn personages aan elkaar sturen. Die opbouw werkt wonderwel en maakt het verhaal spannender dan bij een lineair verhaal zou gebeuren. We krijgen nu heel direct inzage in de tegengestelde gezichtspunten die door een externe verteller veel moeilijker te beschrijven zijn. Het geeft ons de kans om Augustus in al zijn facetten te aanschouwen en vooral om hem te beoordelen als een hedendaags personage. Door zo naar de geschiedenis kijken ontdekken we dat de Romeinse wereldmacht van Williams ook wel enige Amerikaanse trekken heeft. Toen Williams in de jaren 70 zijn Augustus schreef was Amerika nog meer dan nu de absolute wereldmacht en had de president bijna een keizerlijke statuur. Richard Nixon begon in 1972 aan zijn tweede termijn en misschien is zijn Watergate schandaal en aftreden in 1974 wel het begin van het verval van de Amerikaanse suprematie. Bijna zou je de roman van John Williams als een commentaar op zijn tijd kunnen opvatten.
Gaius Octavianus maakte de omgekeerde carrière van Nixon. Hij begon als consul en eindigde als Ceasar Augustus. Een naam die in latere eeuwen zou verbasteren naar Keizer en in Rusland naar Tsaar. In grote lijnen was het machtsspel mij bekend maar het is altijd goed om de details nog eens op te frissen.
Als Julius Caesar in 44 BC sterft heeft hij Octavius bij testament als zoon geadopteerd. Octavius is dan 19 jaar oud en verblijft met 3 vrienden in opleiding in Griekenland. Hij reist naar Rome en moet al zijn politieke kwaliteiten inzetten om zijn erfenis op te eisen. Het is nog te vroeg om wraak te nemen op de moordenaars van Caesar. Zelfs Marcus Antonius die de machtigste man in Rome is laat de moordenaars Cato en Brutus met rust. De machtsblokken in het Romeinse Rijk zijn gebaseerd op het commando over de 25 legioenen (van 5120 soldaten). Octavius sluit een driemansschap met Antonius en Lepidus. Ze verdelen de westelijke legioenen en maken een lijst van 150 gevaarlijke personen in Rome die opgeruimd moeten worden. Cato en Brutus commanderen de legioenen in het Oostdeel van het rijk. De strijd wordt dan ook daar gestreden en het is heel pijnlijk hoe de Romeinse legioenen als in een burgeroorlog slag met elkaar moeten leveren. Augustus wint maar is gedurende de hele strijd doodziek en keert uitgemergeld terug naar Rome.
Daar rest dan nog Sextus Pompeius die de laatste moordenaar van Caesar is en met zijn vloot de zee beheerst. Marcus Antonius neemt het commando over de legioenen in het oosten. Augustus bouwt een vloot en overwint Sextus Pompeius. Lepidus komt pas te hulp als de overwinning zeker is. Hij probeert de westelijke legioenen aan zich te binden maar die kiezen voor het charisma van Augustus. Lepidus vraagt vergeving en wordt in 36 BC uit Rome verbannen.
Marcus Antonius blijft in het oosten. Hij trouwt met Cleopatra en zij doen een laatste poging de wereldmacht te veroveren. In de zeeslag bij Actium worden de grotere schepen van Marcus Antonius beslissend verslagen door de wendbare vloot van Augustus. Cleopatra vlucht zonder de strijd aan te gaan alleen naar huis. Na de zelfmoorden van Cleopatra en Marcus Antonius en de terechtstellingen van de zonen keert Augustus op 33-jarige leeftijd als alleenheerser terug naar Rome.
De macht van Augustus (63 BC-19 AD) is zo groot dat hij zichzelf als consul voor het leven benoemt. Hij groeit daarmee uit tot de eerste keizer en krijgt te maken met het probleem van de erfopvolging. Hij heeft een teer gestel en kijkt de dood een paar keer in de ogen maar wordt tenslotte toch nog 82. De Julische lijn heeft echter moeite met produceren van kinderen. Augustus had slechts één dochter Julia uit zijn tweede huwelijk met Scribonia. Hij wil de Julische lijn doorzetten en kiest niet voor zoon Tiberius van zijn derde echtgenote Livia. Zijn dochter Julia moet dus voor de zonen zorgen. Zij trouwt eerst met Marcellus de zoon van zijn zuster Octavia. Als deze op 20-jarige leeftijd sterft trouwt ze met vriend en legeraanvoerder van het eerste uur Agrippa. Hij wordt daardoor de troonopvolger en Julia, na de echtgenote Livia, de tweede vrouw van het land. Haar aanzien is zo groot dat ze in Griekenland als Aphrodite wordt vereerd. Ze krijgen 5 kinderen maar als Agrippa ook voortijdig sterft moet ze op 27-jarige leeftijd met haar alom verachtte stiefbroer Tiberius trouwen. Ze produceren een kind dat echter na een week sterft. De niet sociale Tiberius vertrekt voor legerzaken naar het buitenland en blijft daar tot de storm is overgewaaid. Julia feest er op los en wisselt vaak van partner tot ze een relatie krijgt met Julius Antonius, de zoon van Marcus Antonius. Als deze een staatsgreep voorbereidt kan Augustus zijn dochter alleen nog maar redden door haar te verbannen. Als Augustus sterft keert Tiberius terug en wordt de volgende keizer.
Opnieuw valt me op hoe groot Williams inlevingsvermogen is. Net als in Stoner en Butcher’s Crossing zitten we heel dicht op de personages. We lezen geen geschiedenisboek maar zijn er werkelijk bij en kijken over de schouders van de historische figuren. Door de brievenstructuur is het Williams opnieuw gelukt om volkomen onzichtbaar te blijven. Ik weet dat velen een onzichtbare schrijver als een groot goed zien. Voor mij is dat wat onbevredigend en mag het best wat persoonlijker zijn. Geef mij maar een interessante verteller die het verleden duidt en een visie heeft. Ik kan altijd genieten van schrijfplezier en originele observerende vondsten. Als ik dan toch rechtstreeks naar het verleden moet kijken kan ik net zo goed de originele bronnen lezen waaruit Williams heeft geput. Suetonus, Tacitus of Seneca hebben daarvoor ruim voldoende geschreven. Het lezen van John Williams is een bruggetje terug naar die klassieke schrijvers.
In de tijd toen de Engelstalige pocketbook nog echt in je zak paste gaf Penguin zijn prachtige zwarte serie Penguin Classics uit. Ze waren ook spotgoedkoop en voor hfl. 5,- of 6,- hoefde je niet lang over een aankoop na de te denken. Atheneum Polak op het Spui had de grootste serie die je in de kast met een grote zwarte ruggenvlak stond te lokken. Tussen de vele impulsaankopen van grote verwachtingen zaten een paar voltreffers. Een daarvan was The twelve Caesars van Suetonius.
Suetonius (69-140) schreef in 121 AD De twaalf Caesars. Het zijn korte biografieën van de 12 Romeinse keizers van Julius Caesar (100-44 BC) tot Domitianus (51-96 AD). Ik heb het vroeger gretig uitgelezen en herlees nu alleen het leven van Augustus. In 58 pagina’s leren we een doortastend heerser kennen die rücksichtlos zijn macht grijpt en die handhaaft. Maar ook een intellectueel en onverschrokken heerser die veel pragmatische wetgeving doorvoert en de overstap van democratie naar dictatuur volbrengt. Hij bedacht bijvoorbeeld dat de uitdager bij een rechtszaak bij onschuldig verklaring dezelfde straf moet krijgen als hij geëist heeft van de beschuldigde.
Augustus blijkt een man die veel meer in de wereld staat dan je van John Williams meekrijgt.
Voor het grotere verhaal van John Williams zie ook mijn blogs van:
Stoner:
Butchers Crossing:
Het leven bestaat uit toevalligheden die alleen maar opgepakt en aan elkaar geregen hoeven te worden. Vanwege mijn opspelende achillespezen kan ik even niet hardlopen. Ieder nadeel heeft zijn voordeel en ik grijp de kans om op de crosstrainer alle Astaire/Rogers films nogmaals te bekijken. Het blijkt zo’n groot genoegen dat ik me met steeds meer plezier in het zweet werk. Ik draag dat gevoel als bij een goed boek de hele dag in me, neurie de liedjes en ga nog net niet met mezelf dansen. Ieder geluk wil herhaald worden en ik besluit er een jaarlijkse gewoonte van te maken. En als we dan toch met goede voornemens bezig zijn ook maar meteen hetzelfde ritueel voor de 7 Marlene Dietrich /Josef von Sternberg films en de 6 films uit de Preston Sturges box.
Je zou bijna medelijden hebben met mensen die oude zwart wit films als hedendaagse films bekijken. Eén blik op de filmstill van de Yamdans uit Carefree is voldoende om de blije wereld van die Gouden Jaren van Hollywood op te roepen. Het is het decennium dat lag tussen de uitvinding van de geluidsfilm (The Jazz singer – 1927) en de komst van de kleurenfilm (1938). Ondanks de grote economische crisis werden toen alle essentiële cinema-onderdelen geperfectioneerd. Daarna veranderde er niet veel meer aan deze bouwstenen tot de komst van de special effects aan het eind van de eeuw. Zelfs de toevoeging van kleur is fijn maar toch niet essentieel voor de wezenlijke filmbeleving. De musicalfilm werd pas mogelijk na de komst van de geluidsfilm. Om de dansers te volgen was het noodzakelijk om de camera op een dolly te plaatsen of aan een kraan te hangen. Al snel leek het erop dat de bioscoopfilm speciaal voor de musical was uitgevonden. Een gegeven dat Charlie Chaplin met zijn ontkenning van de geluidsfilm op een tragische manier niet doorhad. Het mooiste voorbeeld van die revolutie naar geluid is natuurlijk Singing in the rain (Stanley Donen 1952). The Artist (Michel Hazanavicius 2011) kreeg veel roem maar geeft een te beperkt beeld van de magie van de periode.
De verhalen van de Astaire & Rogers musicals waren vermoedelijk in de jaren 30 ook al cliché’s. Juist daardoor wordt het des te spannender hoe hetzelfde kader steeds anders wordt ingekleurd. Bijna alle plots volgen in wezen hetzelfde patroon. Fred wordt bij de eerste ontmoeting verliefd op Ginger. Zij ziet hem totaal niet zitten en houdt hem met haar prachtig kwade en koele blik op afstand. Tot Fred de kans krijgt om met haar te dansen. Ginger begint met tegenzin maar wordt langzaam maar zeker overgehaald en na afloop heeft Fred haar voor zich gewonnen. Vervolgens ontstaat via externe factoren het eerste misverstand in hun relatie en gaan ze weer uit elkaar. Ginger vlucht dan vaak in het besluit om met een vorige relatie te trouwen. Maar net op tijd is er een volgende dans om de zaken weer recht te zetten. In het uiterste geval gaat het nog een keer mis en herhaalt het geheel zich opnieuw voor ze elkaar definitief vinden in een laatste dans.
Die verhaaltjes zijn een hoogst vermakelijke bijzaak. De Astaire en Roger films zijn in de eerste plaats dansfilms. Die dansen zijn erotische scenes die als voorspel beginnen, langzaam opbouwen naar de climax en na de extase eindigen in een voldaan nagenieten. Ginger is even groot als Fred en hun gezichten bewegen zich vaak op kusafstand van elkaar. Maar toch is het slechts een keer, en dan nog in een droomscène van Carefree, werkelijk tot een kus gekomen. Fred is solo een volmaakte danser maar alleen met Ginger kan hij de perfectie ontstijgen en diep menselijk emoties uitbeelden. Hun combinatie is veel meer dan de som van de delen. Door Fred kreeg Ginger class en zij gaf hem sexappeal.
Fred was de choreograaf en hij wilde dat de dansen als bij een live optreden in het geheel en van kop tot voet werden gefilmd. Ze zien er op film spontaan uit maar zijn het resultaat van langdurig oefenen. Fred begon al 2 maanden voor de opname met zijn assistent Hermes Pan aan de choreografie. Hij werkte zonder muziek en de componist paste de soundtrack later aan de dans aan. Hermes Pan danste dan de partij van Ginger en studeerde later de dans als Fred met Ginger in. Bij de filmopnamen kwam het dan nog voor dat een dans tot 40 keer herhaald moest worden. Na afloop tapte Hermes Pan het geluid van Ginger’s voeten in de soundtrack. Ondanks al dat harde werk werden de dansen een uiting van overstelpende blijheid en spontaniteit. Ze zijn allemaal uniek en de dansers treden nooit in herhaling en gaan nergens op de automatische piloot.
Fred Astaire (1899-1987) was ten tijde van de Astaire & Rogers films met een tweede carrière bezig. Hij begon met zijn zuster Adele als bühne act en toen zij er mee stopte dacht men dan zijn carrière ook over was. Maar dank zij de dans The Carioca met Ginger in Flying down to Rio (Thornton Freeland 1933) kreeg het paar de kans om zelf een musical te maken. The Gay Divorcee werd een succes en er volgden er nog 7. Fred is niet moeders mooiste maar compenseert dat door zijn optimisme, zijn zangstem en natuurlijk de soepele lichtheid in zijn dansen. Graham Greene vond dat Fred ‘the nearest to a human Mickey Mouse is we’ll ever get’. Maar na enige kijktijd treed er gewenning op en is hij voor mij als man acceptabel. Dat komt ook wel omdat ik veel meer naar Ginger kijk. Want het blijft voor mij vaak ongeloofwaardig hem als womanizer bezig te zien. Hij is veel meer de man zonder lichaam en kan daardoor nooit erotiek uitstralen. Zijn dansen zijn dan ook meer ritmisch dan sensueel en vallen in een andere categorie dan de balletlessen van Gene Kelly. Na Ginger was Freds carrière een constante speurtocht naar een nieuwe danspartner. Zelfs Rita Hayworth, Cyd Gharisse en Audrey Hepburn kunnen niet in Ginger’s schoenen staan.
Ginger Rogers (1911-1995) is al kort bij mijn 10 filmvrouwen besproken. Die positie betekent dat iedere film waarin ze speelt voor mij de moeite waard is. Zij is, ondanks het fabuleuze dansen van Astaire, voor mij de belangrijkste van het danspaar en de enige partner die niet ondergeschikt aan Fred was. Ze deed alles wat hij deed maar dan achteruit en op hoge hakken. Ze volgt haar veel betere danspartner als een bijna mannelijke schaduw en kan in haar gezichtsuitdrukking haar individualiteit bewaren. Daarmee is ze het toonbeeld van de onafhankelijke vrouw die slechts met veel moeite overgehaald kan worden. Ginger is samengesteld uit meerdere vrouwpersonages. Van hard boiled gold digger tot zoetsappige girl next door en daartussenin een Poolse gravin en een glamourstar. Het is voor haar fysiek onmogelijk om lelijk te zijn. De jurken zijn klasse maar blijven bij haar toch altijd een bijzaak. Ondanks al haar grandeur is ze alledaags en toegankelijk. Heel jammer dat we in de eerste 8 films haar rode haar niet kunnen zien. Het zou haar mooie kwade blikken zo goed accentueren. Het hoogtepunt van kijkgenot is het moment dat die dodelijke blik heel subtiel openbreekt en er een klein lachje tevoorschijn komt.
Ginger Rogers was een grotere ster dan Fred en maakte 3 films waar hij er 1 maakte. Ze was geen danseres maar vond zich op de eerste plaats actrice en had daarom niet de tijd om alle dansen met Fred choreograferen.
Fred & Ginger hebben samen 9 films gemaakt. De eerste 8 tussen 1934 en 1939 en de laatste film 10 jaar later toen Ginger inviel voor een zieke Judy Garland. In kwaliteit verschillen ze niet zoveel van elkaar. Voor de liefhebber is iedere film op zijn eigen manier bijzonder. Fred en Ginger zijn altijd even goed maar de bijrollen maken het verschil. Volgens de publieke opinie is Top Hat de beste gevolgd door Swing Time. Mijn voorkeur is anders en ik kies voor 1. Swing Time, 2. Shall we dance, 3. Top Hat en 4. the Gay Divorcee. Maar nogmaals de verschillen zijn klein, aan iedere film valt veel te beleven en mijn voorkeur kan volgend jaar zomaar weer veranderen.
Swing Time – George Stevens – 1936
5e film; budget: $900.000,- ; boxoffice: $2.600.000,- ; muziek: Jerome Kern; songteksten: Dorothy Fields; kostuumontwerp: Bernard Newman: (Nederlandse titel: De danskoning).
Fred mist zijn huwelijk vanwege de verkeerde broek en moet eerst fortuin maken in New York voor hij opnieuw mag trouwen. Daar botst hij op een zebrapad tegen Ginger aan en zij denkt dat hij geld uit haar portemonnee heeft gestolen. Fred is natuurlijk op slag verliefd en als hij ontdekt dat zij dansinstructrice is neemt hij een gratis dansles. Ginger doet het natuurlijk met grote tegenzin, Fred stuntelt bewust en zij wordt ontslagen. Maar hij maakt het weer goed door aan te tonen wat hij allemaal heeft geleerd. Zijn vriend Victor Moore legt contact met de dansschool secretaresse Helen Broderick en ze blijven de hele film door een heerlijk mopperend stel. Fred en Ginger worden een gevierd dansduo en zijn verliefd op elkaar. Fred kan zich echter niet volledig geven omdat hij nog steeds verloofd is. Tijdens een winteruitstapje worden hun standpunten in A fine romance uit de doeken gedaan. Als Fred definitief kiest voor Ginger komt zijn verloofde op visite. Ginger voelt zich bedrogen en vlucht in een huwelijk met de bandleider. Ze dansen ter afscheid Never gonna dance en gaan uit elkaar. Maar de verloofde bekent dat zij met een ander gaat trouwen en Fred kan de bandleider vanwege een verkeerde broek van zijn huwelijk afhouden. Eind goed al goed met 2 koppels.
Dansschool dans:
Never gonna dance:
Shall we dance – Mark Sandrich – 1937
6e film; budget: $1.000.000,- ; boxoffice: $2.200.000,- ; muziek: George Gershwin (stierf 2 maanden na uitkomen van de film); songteksten: Ira Gershwin; kostuumontwerper: Irene
Fred speelt een Amerikaans balletdanser die zich als de Russische Petrov voordoet. Met een heerlijk Russisch brabbeltaaltje probeert hij de Amerikaanse showdanseres Ginger te verleiden. Zij heeft echter genoeg van al haar danspartners die verliefd op haar worden en tijdens het dansen willen kussen. Ze vlucht naar New York en Astaire neemt dezelfde boot terug. Aan boord kan hij haar tijdens het uitlaten van de hond toch vriendelijker stemmen. Zijn manager Everett Horton heeft echter aan Fred’s voormalige danspartner verteld dat hij getrouwd is. Het gerucht doet de ronde en Ginger wordt kwaad en verlaat met het postvliegtuig de boot. Ze wil in Amerika gaan trouwen met haar voormalige verloofde. Als ze het weer goedgedanst hebben besluiten ze, om te roddel tegen te gaan, met elkaar te trouwen en vervolgens weer te scheiden. Maar Ginger is ondertussen verliefd op Fred geworden en wil niet meer scheiden. Als Freds voormalige danspartner langskomt besluit ze toch de scheiding door te zetten. Aan het slot van de film ziet ze Fred in een ballet vol danseressen met Gingermaskers. Ze voegt zich tussen de danseressen en maakt zich kenbaar met een Russisch woord. Fred heeft haar snel gevonden en eind goed al goed.
Mooiste jurk en dans in The all laughed –
Let’s call the whole thing off –
Top Hat – Mark Sandrich – 1935
3e film; budget: $600.000,- ; boxoffice: $1.750.000,- ; muziek: Irving Berlin / Max Steiner ; kostuumontwerp: Bernard Newman
Fred danst op de Londense hotelkamer van zijn manager Everett Horton en stoort de daaronder slapende Ginger. Zij komt verhaal halen en denkt dat hij de manager is. Fred is meteen verliefd en achtervolgt haar naar een prieel in het park waar ze voor de regen schuilen. Ze worden verliefd tijdens de dans Isn’t this a lovely day to be caught in the rain. Helen Broderick, de vriendin van Ginger, blijkt getrouwd te zijn met de manager en Ginger denkt dat het met Fred is. Ze verlaat het hotel en gaat naar de vriendin in Venetië. Fred begeleidt de manager die zijn vrouw bezoekt en ontmoet Ginger opnieuw. Het misverstand is nog steeds van kracht en Ginger begrijpt niet dat haar vriendin zo vergevingsgezind kan zijn voor het overspel van haar man. Uit weerzin besluit ze te trouwen met haar kostuumontwerper Erik Rhodes. Pas na het huwelijk kan Fred Ginger van haar misverstand overtuigen. Gelukkig is het huwelijk ongeldig omdat het is afgesloten door de bediende Eric Blore van de manager die een oogje in het zeil hield.
Isn’t a lovely day to be caught in the rain –
Cheek to Cheek –
The Gay divorcee – Mark Sandrich – 1934
1e film; budget: $520.000,- ; boxoffice: $1.800.000,- ; muziek: Max Steiner ; kostuumontwerp: Walter Plunkett
Astaire zit met zijn manager Edward Everett Horton in een Parijs restaurant. Als ze geen geld bij zich hebben danst Astaire voor het eten. Ze reizen naar Londen waar Fred bij de douane Ginger ontmoet. Ze zit vast met haar rok aan de reiskoffer van haar tante Alice Brady. Fred scheurt de jurk per ongeluk, leent haar zijn overjas en wordt natuurlijk verliefd op haar. Ginger is in Londen om haar huwelijk te beëindigen. Als grond voor scheiding wil ze zich in een gespeelde overspelsituatie laten betrappen. Fred krijgt zijn jas terug maar zonder adres. Hij zoekt stad en land af maar kan haar niet vinden. Pas als hij met zijn manager in Brighton aankomt ontmoet hij Gingers die daar is om haar overspel te ensceneren. Ze ziet Fred aan voor de ingehuurde acteur die het spel meespeelt. Pas als de werkelijke Italian lover Erik Rhodes komt opdraven begrijpt ze de situatie en wordt ze verliefd op Fred. Als de echtgenoot van Rogers komt opdraven blijkt hij reeds getrouwd en is de weg vrij voor een eind goed al goed.
Opnieuw een prachtig ouder stel met de droog komische tante Alice Brandy die de show steelt met haar dommige levenswijsheden en vergeetachtigheid. Zij trouwt met haar oude liefde Everett Horton.
De liefde wordt gezegend met een super lang zang- en dansnummer The continental dat een Busby Berkeley-achtige choreografie heeft.
Night and day –
The continental-
Buddy Miller – Your love and other lies – 1995
Tijdens een optreden in Utrecht typeerde Buddy Miller zijn muziek als ‘loud music’. In de countrywereld zal het daar zeker voor doorgaan. Zijn eerste solo-album Your love and other lies is de perfecte fusie van country en rock. Miller zingt zijn liedjes met stevige stem en neemt de tijd voor zijn ruige gitaarsoli. Als zijn echtgenote Julie in duo mee gaat zingen is het echt feest. Ze fileren hun luide muziek in bloederige brokken hartzeer. De grotendeels in zijn woonkamer opgenomen cd werd geen verkoopsucces. Miller maakte daardoor wel meer naam als schrijver en producer. Hij was jarenlang de sologitarist en tweede stem van de Emmylou Harris band. De liedjes van Your love and other lies zijn bijna allemaal zelfgeschreven en de titels zeggen genoeg: I’m pretending; Hold on my love; I can’t slow down; You’re running wild; Through the eyes of a broken heart; I don’t mean maybe. Maar het mooiste liedje dat tevens de cd zijn naam gaf is Don’t listen to the wind.
Every face is her’s it seems, And when I sleep she’s in my dreams
All the thoughts my heart recalls, Drench me like the rain that falls
Don’t listen to the wind, Don’t listen to the rain, Can’t you hear it call her name
Don’t say it’s alright, Don’t say it’s gonna end, It’ll be a long time before I can love again
Beyoncé – Beyoncé – 2013
Het komt niet vaak voor dat een cd al één jaar na uitkomst wordt bevorderd tot ontknopings-cd. De liedjes zijn gegroeid en veranderd in een parelsnoer van herkenning. Beyoncé’s stem blijft een wonder van articulatie en zeggingskracht. Niet groot of bijzonder maar vooral boordevol menselijke emotie. Ze geeft de indruk dat haar teksten er echt toe doen. En dan is die stem nog maar één element in een breed scala aan indrukken. Naast de grensverleggende instrumentatie zijn er ook nog de beelden op de bijgevoegde dvd met de videoclips van alle liedjes. Alsof het nog niet genoeg is brengt ze daarop ook nog haar imago van de independent en bootylicious woman in. Tijdens het luisteren zie je haar voortdurend in je geestesoog optreden. Met deze 5-de cd is ze op 31-jarige leeftijd definitief ontstegen aan haar Destiny Child girlband periode. Ze is een grote en serieuze zangeres geworden.
Led Zeppelin – Led Zeppelin – 1969
In 1968 verlaat Jimmy Page na 2 jaar de Yardbirds. Hij stopt met het goedbetaalde sessiewerk en stelt zijn eigen band Led Zeppelin (van Lead Zeppelin = loden zeppelin) samen. Tijdens de audities twijfelt hij aan de vocale kwaliteiten van de onbekende Robert Plant maar neemt de gok. Na 36 uur opnemen is in 1969 de eerste elpee klaar. Het is een genrebepalende aardverschuiving en de bluesrock is getransformeerd in hardrock. Amerika valt aan hun voeten en de Engelse band wordt de beste ter wereld. Hun legendarische Amerikaanse concerttours zijn beeldend in al hun decadentie beschreven in Hammer of the Gods van Stephan Davis (1985). De combinatie van de vette Gibson les Paul gitaar van Page en de schreeuwstem van Plant is trendsettend. De stoere vrouwonvriendelijke teksten komen zo uit het macho koker van de zwarte Chicago blues uit de jaren 50.
Lots of people talkin’, few of them know, Soul of a woman was created below.
You hurt and abuse tellin’ all of your lies, Run around sweet baby, Lord how you hypnotize.
Sweet little baby, I don’t know where you’ve been, Gonna love you baby, here I come again.
Every day I work so hard, bringin’ home my hard earned pay, Try to love you baby, but you push me away.
Don’t know where you’re goin’, only know just where you’ve been, Sweet little baby, I want you again.
George Friedrich Handel – Concerti Grossi Opus 6 – 1739
De tweedeling van de klassieke muziek vindt plaats tussen hart en hoofd. Waar Bach de mathematische waarheid van zijn contrapunt door rationele inspanning kan bepalen heeft Handel alleen zijn weifelende hart om uit te putten. De protestante nederigheid van Bachs kerkmuziek wordt door Handel vervangen door galante feestmuziek voor de Engelse katholieke aristocratie. De 12 concerti grossi Opus 6 duren totaal 2,5 uur en zijn slechts in een maand geschreven. Het is broodmuziek want Handel had het geld hard nodig. Dat doet helemaal niets af aan de kwaliteit die zelfs door Beethoven werd geroemd. Het is een heerlijk smeuïge en gevoelvolle praal die het best in de ochtenduren beluisterd kan worden. Steeds opnieuw blijkt dat ik in wezen nog steeds katholiek ben en nooit protestant zal worden.
Ray Charles – Modern sounds in Country & Western – 1962
De blinde Ray Charles (1930-2004) verhuist op jonge leeftijd van New York naar Seattle om zijn zelfstandigheid te bewijzen. Met een zelfde resolute bravoure besluit hij in 1962 als eerste zwarte Amerikaan het compleet blanke bolwerk van de countrymuziek te betreden. Terecht noemt hij die elpee Modern Sounds in Country & Western. Zijn lenige soulstem blijkt perfect voor het schmierige dagdromen van Buck Owens, Don Gibson en de Everly Brothers. De big band begeleiding voegt extravagante jazz facetten toe aan de meer ingetogen country wereld. Ray Charles maakte een crossover van de R&B / Country markten naar de populaire blanke muzieklijsten. Het lukte hem zelfs in een tijd die bol stond van de Afro American Civil Right protesten en rasongelijkheid. Dankzij de country zijn er gelukkig volop beeldende teksten over ellende en liefdesverdriet. Verreweg het bekendste liedje is I can’t stop loving you.
I can’t stop loving you, I’ve made up my mind, To live in memory of the lonesome times
I can’t stop wanting you, It’s useless to say, So I’ll just live my life in dreams of yesterday
Those happy hours that we once knew, Though long ago, they still make me blue
They say that time heals a broken heart, But time has stood still since we’ve been apart
Wat aan deze aflevering voorafging:
1. Richard Strauss – Eine Alpensinfonie – 1915
2. Frank Sinatra – In the wee small hours – 1955
3. Miles Davis – Kind of Blue – 1959
4. David Bowie – Low – 1977
5. Mike Farris- Salvation in Lights – 2007
6. Black Album – Metallica – 1991
7. Franz Schubert – Symfonie in C majeur – D944 – 1825
8. Rory Gallagher – Calling Card – 1976
9. Never No Lament – Duke Ellington – The Blanton-Webster Band (1940-1942)
10. Madrugada – Industrial Silence – 1999
Oud worden is schipbreuk lijden.
Charles de Gaulle
Snoeien doet groeien.
Motto van de Europese Commissie van Jean-Claude Juncker
When you piss in your pants you can only stay warm for so long.
Robert Duvall – We own the night – James Gray – 2007
Zitten is een werkwoord.
Gerrit Rietveld
Het concept van een muziekgroep was in de jaren zestig vooral een Brits verschijnsel.
Leo Blokhuis
Were you always this stupid or did you take lessons.
The long kiss goodnight – Renny Harlin – 1996
Zwart is het nieuwe zwart.
Thomas van Luijn
Logica is het immuunsysteem van de geest.
Johan van Benthem
We zijn aan het makelen en schakelen.
Mark Rutte tijdens Algemene Politieke Beschouwingen over begroting 2015
Zo blaast u in uw eigen zeil en gaat het bootje niet vooruit.
Diederik Samsom tegen Alexander Pechtold
Ze kunnen er maar elf opstellen.
Frank De Boer over Paris Saint Germain
If it wasn’t for bad luck I would have no luck at all.
Albert King
Ik heb het enorm goed met mezelf getroffen.
Ruth Terwiel
We worden bepaald door waar we gaan, niet waar we waren.
Typhoon – Van regen naar zon
Wolken zijn de meest democratische vorm van schoonheid.
Annelies Verbeke geciteerd door zomergast David van Reybrouck
Als je altijd keurig midden op de weg blijft rijden kun je nooit iemand inhalen.
Jeroen Pauw
Je moet weten hoe ver je te ver kunt gaan.
Wim Kan
Goede kunst heeft geduld.
VK recensent Wieteke van Zeil over het Mauritshuis
Op zijn vijftigste heeft iedereen het gezicht dat hij verdient.
George Orwell
Het verschil tussen vrouwen en mannentennis is dat een vrouw blij is als de bal weg is en een man blij is als hij eraan komt omdat hij er dan wat mee kan doen.
Eric van Harpen – tenniscoach
Moderne Engelstalige romans geven een prettig intensieve leeservaring. Door mijn onvolkomen Engels moet ik alle zeilen bijzetten en geniet van het moment dat de betekenis zich openbaart. De relatie met de tekst is veel hechter dan in het Nederlands gebruikelijk is. Nooit zal ik weten of de Engelstaligen ditzelfde genoegen beleven. Of zij hun contemporaine romans als vanzelfsprekend lezen, zonder tekstuele verrassingen. Want ik heb het idee dat vooral de Amerikanen hun geschreven taal avontuurlijk houden. Ze voegen voortdurend nieuwe woorden toe en hergebruiken oude vergane woorden. Ik heb jaren het blad Rolling Stone gelezen en was onder de indruk van de inventieve en gespierde taalkunst. Mijn dochter, die dankzij haar medicijnenstudie over een behoorlijke Engelstalige leesvaardigheid beschikt, klaagde vaak over die cryptische Rolling Stone artikelen. Zonder te mopperen moet ik ook erkennen dat ik de strijd met het Engels soms verlies.
Ghana must Go van Taiye Selasi was duidelijk een stap te ver en had in vertaling gelezen moeten worden. Ik was voortdurend aan het ontcijferen en kwam niet meer aan het verhaal toe. Ook The Time of our singing van Richard Powers was hoewel het muzikale onderwerp me aansprak ver boven mijn kunnen. Er is geen peil op te trekken hoe een boek uit zal pakken. Zelfs een Nederlandstalig boek als Het vijfde zegel van Simon Vestdijk (1937) over El Greco kan onleesbaar blijken. Dus maar gewoon bekijken van boek tot boek of het wonder geschiedt. Met de intentie alleen de Engelstalige boeken in hun oorspronkelijk taal te lezen.
Gabriel Roth schreef in 2013 met The unknowns een teder boek over een nerderige jongeman op liefdespad. Roth debuut was gearticuleerd en zat vol scherpe observaties. Adelle Waldman schrijft met haar debuut de overtreffende trap. Als vrouw kan ze misschien wel beter naar haar mannelijke hoofdpersonage kijken. Ze is superslim en observeert tot ver onder het oppervlak. Zij heeft het rationele van Ian McEwan uitgebouwd met een wolk van vrouwelijke observaties. Haar beeld schuift daarmee een beetje richting Jane Austen aan de Hudson. Niet onterecht want in een artikel geeft Adelle Waldman volmondig toe dat ze alles van Jane Austen meerdere malen gelezen heeft.
Adelle Waldman zou heel goed een van de karakters in haar boek kunnen zijn. Ze was tot de publicatie van haar eerste roman ook een in Brooklyn wonende freelance schrijver en literatuur criticus. Aan de foto’s te beoordelen valt ze ook netjes binnen de dertiger leeftijd categorie van de liefdes van Nathaniel P. Heel ouderwets dat haar geboortedatum niet te googelen valt. Omdat ze in 1998 haar universitaire studie afrondde denk ik dat ze nu 17 jaar later net de 40 gepasseerd zal zijn. Ze was columnist voor de Wall Street Journal en schreef boekrecensies voor o.a Slate Magazine, Vogue en de NY Times Review of Books. Haar debuutroman komt net een jaar eerder dan die van haar man Evan Hughes. Uit de verantwoording achter in haar boek blijkt dat ze een moderne netwerker is. Het team dat haar bijstond moet wel 20 personen groot zijn geweest. Ze lazen haar het op proef, corrigeerden en gaven suggesties. Heel fijn om zo gesteund te worden maar ook wel moeilijk om uit die tegengestelde adviezen te kiezen.
The Love Affairs of Narthaniel P. is een korte roman (240 pag. x 400 = 95.000 woorden) die alles zegt wat nodig is over de Love Affairs van schrijver Nathaniel Piven. De tekst is zo gecondenseerd dat het boek ook niet veel dikker kan zijn. Iedere zin geeft een mooie observatie of een originele filosofische constatering. Want het is duidelijk dat Adelle Waldman veel op haar hart heeft over de relaties van de intellectuele literaire avantgarde in Brooklyn. Het zijn de 30-gers die op het punt staan er toe te doen, de cream of the cream van literair Amerika. Iedereen die ambitieus is verhuist naar de culturele hoofdstad en kiest voor Brooklyn boven het te dure Manhattan. De concurrentie is moordend en iedereen moet zich profileren en binnen zien te komen bij de uitgevers die de voorschotten geven.
Nathaniel Piven is begin 30 en een gevoelige intelligente man. Hij is ruimdenkend en feministisch maar daarnaast ook ambitieus. Na jaren broodschrijven kan hij eindelijk een stap voorwaarts zetten en zich concentreren op het grote en belangrijke werk. Vrouwen hebben een plaats in zijn leven maar zijn schrijven gaat voor. Als we met hem kennis maken heeft hij net een kortstondige verliefdheid met Juliet (34) achter de rug. Ze werd zwanger en hij begeleidt haar liefdevol door de abortus. Op een feestje bij een de vroegere vriendin Elisa (een high maintenance woman) ontmoet hij Hannah. Zij is eigenzinnig, zelfstandig en intelligent. Nate is onder de indruk van haar gevatte gesprekstechniek. Ze is ook altijd oprecht en eerlijk en zegt precies waar het op staat. Zoals ze bijvoorbeeld niet meteen met hem naar bed gaat en haar eigen leven wil handhaven. Heel mooi wordt beschreven hoe hun relatie ontstaat en zich langzaam verdiept. Ze brengen steeds meer tijd met elkaar door en Nate ontdekt dat hij meer rust en tijd vindt voor zijn schrijven. Halverwege het boek is hun relatie volmaakt in evenwicht.
Maar dan begint zijn verliefdheid heel langzaam te kantelen. Hij krijgt meer behoefte aan tijd alleen, stoort zich aan de vrouwenzaken in haar slaapkamer. Hij ziet het hangvet onder haar armen bewegen en haar te grote billen. Bij het kussen proeft hij de rooksmaak van haar sigaretten.
Nate voelt zich steeds meer ingeperkt door Hannah’s liefde. Hij houdt van haar maar kan zich niet verbinden. Hij wil niet voorspelbaar worden en zijn reacties steeds opnieuw zelf bepalen. Keer op keer praten ze en stemmen ze hun verwachtingspatroon op elkaar af. Hannah geeft Nate meer ruimte maar hij blijft het moeilijk vinden als ze te blij met hem is. Het is al mis als ze een ontbijt voor hem wil maken. Door zijn afhouden wordt Hannah onzeker en dat werpt nog meer irritatie op.
Things were fine. And yet he sometimes felt her eyes on him, watching to closely, trying to read his mood, clearly worried that he was growing bored or distant. Whe he was especially affectionate, he picked up on an anxious, guarded happiness that she tried but failed to conceal, as if he were a drug addict or a gambler and she the long-suffering wife who detected signs of reformation. This seemed humiliating, for the both of them. – 195
Langzaam gaat hij meer naar andere vrouwen kijken en denkt aan overspel. Hannah kan het niet volhouden om te moeten concurreren met zijn boek. Ze weigert om haar leven volledig in dienst te stellen van Nate. Het komt toch weer neer op de oude waarheid dat een man alleen maar geïnteresseerd blijft tot het moment dat de verovering voltooid is.
Nate gaat een relatie aan met Greer. Zij is jaloers, oppervlakkig en wispelturig en compleet tegengesteld aan Hannah. Ze maken veel ruzie en Nat vindt het bevrijdend om een vrouw uit te schelden. Hij is nooit zeker van haar en dat houdt de relatie spannend. Zij heeft geen interesse in zijn intellectuele wereld en dat geeft hem de privacy die hij nodig heeft. Hun relatie houdt stand maar hij weet ook dat Hannah veel beter bij hem gepast zou hebben.
Het is een prachtig en heel spannend boek. Ik weet niet of ik het me inbeeld maar ik denk dat alleen een vrouw al die emoties en gedachten zo nauwkeurig kan duiden. Ze is er zo goed in dat je bijna vergeet dat een vrouw deze mannengedachten geschreven heeft.
Mijn conclusie is dat de wezenlijke keuzes in leven en liefde niet bewust gemaakt worden. Net zoals je spruitjes niet lekker kunt denken kan je ook niet van iemand gaan of blijven houden. Het is tragisch maar ook wel avontuurlijk dat je er geen invloed op hebt. De enige mogelijkheid is om de omstandigheden zo in te richten dat de juiste keuze voor de hand komt te liggen. Dat kan door voldoende ervaring of kennis op te doen zodat een ander gezichtspunt ontstaat. Voor de kunstbeleving gaat dat zeker op. Maar bij het inschatten van mensen wordt het snel ongepast en neigt het naar vooroordeel. Die moet je misschien juist weer met minder voorkennis tegemoet treden.
Heerlijk veel ontknopingszinnen:
When it came to dating, his intelligence often seemed like an akward appendage that failed for the most part to provide him with whatever precisely was wanted – dry, cynical humor, gallantry, an appreciaton for certain trendy novelists – but nonetheless made a nuisance of itself by reminding him when he was bored. 54
Although it wasn’t something he’d admit aloud, he often thought women were either deep or reasonable. 57
Ethical people don’t take advantage of other people’s weakness…….. And trading on weakness is exactly what dating felt like, wit so many of these women – with their wide-open hopefulness, their hunger for connection and blithe assumption that men wanted it just as badly. 63
Bad service was an source of great frustation for her, an irritant that might at any moment set her off, like science was for the medieval church. 80
On his table, Nate’s cell phone began to vibrate, flailing like an overturned cockroach struggling to right itself. 87
“Nate says that good drivers are people who can put their minds on cruise control. Their brains are like small Japanese cars. He, on the other hand – well, his brain is this huge roaring engine that needs to be constantly monitored. It’s to powerful to be put on a default setting where it can seamlessly change gears or pick up on a stoplight ahead.” 93
He had tidied in preperation for her visit, but his apartment cleaned up was unconvincing, like a career hoodlum dolled up for court by his lawyer. 98
Cara was less amused. Her face was slow to change expression, like an old clock face behind which heavy wheels had to turn, 152
Jason’s sensitive side, on the rare occasions when it emerged, seemed infinitely fragile, like glass so fine that even discordant notes of speech could cause it to shatter. 194
Nate had a long and intimate relationship with guilt. 204
As a rule, men want a reason to end a relationship, while women want a reason to keep it going. 214
Greer was smart, like a finely honed sports car, her mind wasn’t weighted down with unnecessary encumbrances, but she was naturally gifted in the dialectical mode of argument, quick to the point out the holes in your logic and to come back with counterarguments. When dialectic failed she had at her disposal another powerful tool: tears. This rhetoric device she considered perfectly legitimate: tears fell under the rubric of sincerity. 226
Voor Gabriel Roth zie:
Wie wil er niet een roman schrijven? Het lijkt me een prachtig avontuur om een verhaal te zien ontwikkelen in onverwachte richtingen. Toch zou ik er niet snel aan beginnen. Het fictieve schrijfproces vereist voor mij blijkbaar teveel wilskracht en volharding. Alleen als ik echt iets geniaals bij de staart zou hebben kan ik het misschien opbrengen. Mijn grootste probleem is dat ik de ongebreidelde fantasie mis. Mijn verhalen zouden voorspelbaar dicht bij huis blijven en altijd een te groot waarheidsgehalte bezitten. Ik denk wel buiten mijn levenskaders maar ontstijg toch niet het raamwerk van mijn logica. Dat probleem heeft Joost Bruins in De platanen in Aix totaal niet. Hij permitteert zich de hele wereld en bouwt er heerlijk ongedwongen zijn verhaalhuizen. Naast elkaar maar soms op of zelfs in elkaar. De schrijver wervelt er doorheen als in een film van Inarritu en geniet van zijn vrijheid.
Die losheid wordt voor mij als lezer nog versterkt omdat ik de schrijver persoonlijk ken. Zoals vermoedelijk de meeste schrijvers is Joost Bruins voor mij een verstandige ingetogen man die geen domme dingen doet. Het is dus een openbaring dat juist hij met zo’n avontuurlijk boek komt. Zijn eerste roman Brillenjood stond nog in de vertrouwde romanvorm en was goed aan Joost te koppelen. Zijn tweede product is compleet anders. Het ontstaan ervan kwam pas op het laatste moment en ook nog in heel beperkte mate tot ons. Het was dus een verrassing toen hij amper 2 jaar na zijn debuut met een volgend boek kwam. Zoals het een ingetogen man betaamd werd slechts weinig gedeeld en pas bij de presentatie konden we hem de eerste teksten horen voorlezen. Toen was de relatie tussen schrijver en tekst nog duidelijk zichtbaar. Thuis gekomen blijkt de tekst minder gemakkelijk bij onze vriend te plaatsen. De verhalen lijken van ver weg te komen en hebben een tijdloos, bijna sprookjesachtig karakter. Bij het lezen is het enigszins lastig dat ik de schrijver persoonlijk ken. Mijn subjectieve beelden van hem zitten soms in de weg tussen mij en het verhaal.
De platanen in Aix is een dun boek. Het telt 121 pagina’s waarvan een aantal wit is. De achterflap noemt het ‘een bundel verhalen en gedichten’. Het is dus niet de roman die werd verwacht en voorspeld. De teksten zijn over een periode van 22 jaar geschreven en chronologisch van 1987 tot 2009 geordend. Daardoor is er voor de duidende lezer misschien wel iets van een relaas te ontdekken. Ik probeer het even maar constateer halverwege dat er weinig gemeenschappelijks in de hoofdstukken zit. De enige overeenkomst is het sterke taalgevoel. De schrijver heeft net zo lang met zijn woorden geschoven tot ze precies goed staan en er niets meer veranderd kan worden. Hij heeft als Mondriaan gewikt en gewogen tot het juiste evenwicht ontstond. Het plezier van dit proces straalt af op de lezer. Het boek toont de kracht van de taal om steeds opnieuw vanuit het niets volkomen nieuwe en afwijkende werelden te scheppen. Het moet fijn zijn om na zoveel jaar weer terug te keren naar je vroegere teksten. Maar het zal ook fijn geweest om het voortdurend redigeren en schaven af te ronden en er definitief een punt achter te zetten met de publicatie.
Het boek is een staalkaart van verhalen, stijlen en werelden.
Zee is een onverwacht en snelvoetig begin. Door het ontbreken van iedere zinsvorm werkt het goed om een ontlading te bewerkstelligen.
In De zaaier wordt een Van Gogh schilderij op 4 manieren beschreven. Leuk experiment maar ook wel een stijloefening van de schrijvers vakschool.
De Roemeense kok is als een sprookje waarin een dorp in de ban raakt van de fantoomkok Timbo. Hij verschijnt uit het niets, kookt een verbluffende maaltijd en vertrekt weer met de noorderzon. En dat allemaal binnen 3 pagina’s.
De Platanen in Aix is met 30 pagina’s het langste verhaal en bekentenisliteratuur van de eerste orde. Een mijmerende jongeman die zichzelf in een winters Zuid Frankrijk zoekt. Hij is bezeten op zoek naar zijn plek in de wereld. Welke ruimte hij moet/mag innemen, de liefde, zijn vader en zijn eerste roman die hij al op 11 -jarige leeftijd schreef. Als oplossing besluit hij nogmaals een boek te schrijven.
Duiken is bijna spannend zoals we in 3 gezichtspunten het zwemavontuur van Helen meebeleven.
Ik bouw mijzelf een huis is voor mij het meest essentiële Joost Bruins verhaal. Het bevat het motto van het gehele boek:
Het plezier in het opschrijven van wat voor je geestesoog opdoemt, …… Je niet te bekommeren om vorm, het keurslijf van het verhaal.
Je waant jezelf in een Bunuel film waarin de grenzen van de logica keer op keer worden overschreden. Het verhaal is slechts 9 pagina’s lang en we bezoeken Amsterdam, Praag, Stockholm en het Babylon van Alexander de Grote. En het mooie is dat hij bij al die existentialistische spinsels mij als lezer niet verliest. Ik reis ontspannen met hem mee en beleef wat er te beleven valt.
Het boek eindigt met de 7 gedichten uit 2009. En ook daar brengt hij mij er toe om als gedichtenleek bij zijn les te blijven. Misschien komt het doordat mijn fantasie in de voorgaande verhalen is gestimuleerd en voldoende geopend voor dit prikkelende laatste leesavontuur.
Het is een mooie afsluiting en bijna aanleiding om weer van voor af aan te beginnen.
Ik ben heel benieuwd waar Joost nu mee bezig is. Heel jammer dat hij er weer zo weinig over los zal laten.
Voor mijn beschrijving van Brillenjood zie: https://erikgveld.wordpress.com/2012/12/04/joost-bruins-brillenjood/
Ontknoping 